1. สงฺคหวารวณฺณนา

[718] ‘‘เอเสว นโย’’ติ ธมฺมาทีสุ กโต อติเทโส สงฺเขปโต เตสํ ทสฺสนํ โหตีติ อาห ‘‘สงฺเขเปน ทสฺเสตฺวา’’ติฯ เตสํ นิรุตฺติปฏิภานานํ วิสยา ตพฺพิสยา, เตสํ, นิรุตฺติปฏิภานวิสยภูตานนฺติ อตฺโถฯ ปจฺจยุปฺปนฺนาทิเภเทหีติ ปจฺจยุปฺปนฺนนิพฺพานภาสิตตฺถาทิเภเทหิฯ

ทุกฺขเหตุผลชาตาทิธมฺมชรามรณานิ ทุกฺขาทีนิฯ สจฺจเหตุธมฺมปจฺจยาการวาเรสุ ทุกฺขสมุทยาทิปริยาเยน อาคโต ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ, สจฺจปจฺจยาการวาเรสุ อริยมคฺโค, ปริยตฺติวาเร ภาสิตํ, อภิธมฺมภาชนีเย กุสลํ, อกุสลนฺติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตานํเยว วเสน ปญฺจ ธมฺมา เวทิตพฺพาติ อิมมตฺถมาห ‘‘ตถา ธมฺมา จา’’ติ อิมินาฯ

นิพฺพตฺตกเหตุอาทีนนฺติ นิพฺพตฺตกสมฺปาปกญาปกานํฯ ปุริโมติ ปวตฺตนตฺโถฯ ตสฺมินฺติ มคฺเคฯ ปจฺฉิโมติ ปาปนตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อวิปรีตนิรุตฺตีติ พุทฺธาทีหิ อาจิณฺณา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วาจกภาเว นิรุฬฺหา ยาถาวนิรุตฺติฯ ยสฺมา วิญฺญตฺติวิการสหิโต สทฺโท ปญฺญตฺตีติ อตฺตโน อธิปฺปาโย, ตสฺมา ปรมตโต ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวจนภูตายา’’ติ วิเสเสตฺวา ‘‘เกจิ วณฺณยนฺตี’’ติ อาหฯ เอวํ สตีติ เอวํ นิรุตฺติยา ปญฺญตฺติภาเว สติฯ ปญฺญตฺติ อภิลปิตพฺพาติ อาปชฺชตีติ วุตฺเต, โหตุ, โก โทโส ตสฺสา วจนียภาวโตติ กทาจิ วเทยฺยาติ อาสงฺกนฺโต อาห ‘‘น จ วจนโต…เป.… อุจฺจาเรตพฺพํ อตฺถี’’ติฯ เตสํ อตฺถธมฺมานํฯ น วจนนฺติ อวจนํ อวจนสภาวํฯ เอวํปการนฺติ เอวํวิธํ เอวํ นิยตลิงฺควิเสสโชตนาการํฯ

ปรโตติ ปรภาเค อนนฺตรมโนทฺวาเรฯ สทฺทคฺคหณานุสาเรน คหิตาย นามนิรุตฺติยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปวตฺตตีติ วทนฺติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปาฬิยํ ‘‘นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘นิรุตฺติ…เป.… สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ ปจฺฉา ชานนนฺติ สทฺทคฺคหณุตฺตรกาลํ นามนิรุตฺติยา ชานนํฯ เอวนฺติ เอวํ สทฺทคฺคหณโต ปจฺฉา นามนิรุตฺติํ อารพฺภ ปวตฺตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาติ คยฺหมาเนฯ เอวํ นิรุตฺติยา นามปญฺญตฺติปกฺเข ปาฬิยา, อฏฺฐกถาย จ วิโรธํ ทสฺเสตฺวา สทฺทปกฺเข ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตํตํสทฺทวิภาวกนฺติ ยถา ตสฺส ตสฺส สทฺทปฺปเภทนิจฺฉยสฺส ปจฺจยภูตํ ทิพฺพโสตญาณํ สทฺทารมฺมณเมว ตํ ตํ สทฺทํ วิภูตํ กโรติ, เอวํ นิรุตฺติปฺปเภทนิจฺฉยสฺส ปจฺจยภูตํ นิรุตฺติสทฺทารมฺมณเมว นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาญาณํ ตํ วิภูตํ กโรตีติ ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตา วุตฺตาฯ สทฺทํ ปน วิภาเวนฺตํ เอกนฺตโต สทฺทูปนิพนฺธํ ปญฺญตฺติมฺปิ วิภาเวติเยว, ยโต สภาวาสภาววิเสสวิภาวนํ สมฺปชฺชติฯ อญฺญถา หิ สทฺทมตฺตคฺคหเณ วิเสสาวโพโธ เอว น สิยาติ โปราณา ปญฺญตฺติวิภาวนมฺปิ ตสฺส อิจฺฉนฺติฯ ตํวิภาวกนฺติ นิรุตฺติสทฺทวิภาวกํฯ น ปาฬิวิโรโธ โหตีติ ยทิปิ อภิธมฺมภาชนีเย ‘‘ยาย นิรุตฺติยา เตสํ ธมฺมานํ ปญฺญตฺติ โหตี’’ติ (วิภ. 727) วุตฺตํ, ตมฺปิ สภาวนิรุตฺติสทฺเทน ธมฺมานํ ปโพธนเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น ตพฺพินิมุตฺตํ ปญฺญตฺตินฺติ ‘‘นิรุตฺติสทฺทารมฺมณา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’ติ วุจฺจมาเน ปาฬิยา วิโรโธ น โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา สทฺทํ คเหตฺวา ปจฺฉา คหิตาย ปญฺญตฺติยา ปจฺจเวกฺขเณน ภวิตพฺพนฺติ อาสงฺเกยฺยาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถมาห ‘‘ตํ สภาวนิรุตฺติํ สทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา’’ติอาทิฯ สภาวนิรุตฺติํ วิภาเวนฺตํเยวาติ สภาวนิรุตฺติวิสยสฺส สมฺโมหสฺส ปเคว วิทฺธํสิตตฺตา อตฺถสาธนวเสน อภิญฺญาญาณํ วิย ตํ วิภาเวนฺตเมว ปวตฺตติฯ เตนาห ‘‘นิรุตฺติํ ภินฺทนฺตํ ปฏิวิชฺฌนฺตเมว อุปฺปชฺชตี’’ติฯ ปเภทคมนญฺเจตฺถ อนวเสสโต นิรุตฺติวิภาคชานนํฯ ตถา เสเสสุฯ สกฺกฏนามาทีติ สกฺกฏวเสน วุตฺตนามาขฺยาตาทิฯ นิปาตปทํ นามาทิปทานิ วิย อตฺถํ น วทติ, อถ โข พฺยญฺเชติ โชเตตีติ ‘‘พฺยญฺชน’’นฺติ วุตฺตํ นิปาตปทํฯ

โพธิ ญาณํ มณฺฑภูตํ เอตฺถาติ โพธิมณฺโฑ, มหาโพธิฏฺฐานํฯ เตนาห ‘‘ปฐมาภิสมฺพุทฺธฏฺฐาเน’’ติฯ อญฺเญน ปกาเรนาติ อุคฺคหาทิปฺปกาเรนฯ

อญฺญถา โหนฺตีติ ปุริสยุเค ปุริสยุเค เอกเทเสน ปริวตฺตนฺตา กาลนฺตเร อญฺญาการา ภวนฺติฯ วินสฺสนฺตีติ ตํตํภาสานํ มนุสฺสานํ วินาเสน น ปญฺญายนฺติ, มนุสฺสานํ ทุรุคฺคหณาทินา กตฺถจิ กทาจิ ปริวตฺตนฺตีปิ พฺรหฺมโลกาทีสุ ยถาสภาเวเนว อวฏฺฐานโต น สพฺพตฺถ, สพฺพทา, สพฺพถา จ ปริวตฺตติฯ เตนาห ‘‘กปฺปวินาเสปิ ติฏฺฐติเยวา’’ติฯ เอตสฺส นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาญาณสฺสฯ

อตฺถาทีสุ ญาณนฺติ อตฺถปฏิสมฺภิทาทิฯ อตฺถธมฺมนิรุตฺติวเสน ตีสุฯ อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิภานวเสน จตูสุปิ วาฯ อตฺถธมฺมาทินา อตฺตนา โชเตตพฺเพน สห อตฺเถนาติ สาตฺถกานิฯ สพฺโพ อตฺถธมฺมาทิโก อตฺโถ วิสยภูโต เอตสฺส ญาณสฺส อตฺถีติ สพฺพตฺถกํฯ สพฺพสฺมิํ อตฺถาทิเก วิสเย ขิตฺตํ อตฺตโน ปจฺจเยหิ ฐปิตํ ปวตฺติตํฯ อรหตฺตปฺปตฺติยา วิสทา โหนฺติ ปฏิปกฺขธมฺมานํ สพฺพโส วิทฺธํสิตตฺตาฯ ปญฺจนฺนนฺติ อธิคมปริยตฺติสวนปริปุจฺฉาปุพฺพโยคานํฯ ยถาโยคนฺติ ยํ ยํ ยสฺส ปุคฺคลสฺส วิสทตาย ยุชฺชติ, ตถา โยเชตพฺพํฯ

ปริปุจฺฉาเหตุ ปวตฺตา กถา ปริปุจฺฉาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘ปุจฺฉาย…เป.… ปริปุจฺฉาติ วุตฺตา’’ติฯ

เตหีติ มคฺเคหิฯ ปฏิลาโภ นาม ปุพฺพโยคสมฺปตฺติยา อตฺถาทิวิสยสฺส สมฺโมหสฺส สมุจฺฉินฺทนํ, ตํ ปน มคฺคกิจฺจเมวาติ อาห ‘‘โส โลกุตฺตโร’’ติฯ อตฺถาทีนํ ปเภทโต สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถาปนา ยถารหํ ปริตฺตกุสลมหากิริยจิตฺตวเสน โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปเภโท กามาวจโร’’ติฯ ยถา ปุพฺพโยโค อธิคมสฺส พลวปจฺจโย สภาวเหตุภาวโต, น ตถา ปเภทสฺส อสภาวเหตุตาย, ปรมฺปรปจฺจยตาย จาติ อธิปฺปาโยฯ ปริยตฺติอาทีนํ ปเภทสฺส พลวปจฺจยตาย , อธิคมสฺส จ ตทภาเว เอเสว นโยฯ ตตฺถาติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, ตาสุ ปริยตฺติสวนปริปุจฺฉาสุ นิมิตฺตภูตาสูติ อตฺโถฯ

ยํ วุตฺตํ โหตีติ ‘‘เอเตสุ ปนา’’ติอาทินา อฏฺฐกถาวจเนน ยํ อตฺถชาตํ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ทสฺเสนฺโตติ ตํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโตฯ ‘‘ปุพฺพโยคาธิคมา’’ติ วตฺวา ‘‘ทฺเวปี’’ติ วจนํ อธิคมสหิโตเยว ปุพฺพโยโค ปเภทสฺส พลวปจฺจโย, น เกวโลติ ทสฺสนตฺถํฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ทฺเวปิ เอกโต หุตฺวา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 718)ฯ ‘‘ทฺเวปิ วิสทการณา’’ติ วุตฺเต ปุพฺพโยคสฺสาปิ วิสทการณตฺตํ ลพฺภเตวาติ อาห ‘‘ทฺเวปิ วิสทการณาติ…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ

สงฺคหวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สจฺจวาราทิวณฺณนา

[719] กาลตฺตเยปีติ อตีตาทีสุ ตีสุปิ กาเลสุฯ เหตุผลธมฺมา เหตูนํ ผลภูตา ธมฺมา, ปจฺจยนิพฺพตฺตาติ อตฺโถฯ เตสญฺจ เหตุธมฺมาติ เตสํ เหตุผลานํ ปจฺจยนิพฺพตฺตานํ เหตุภูตา ธมฺมา ‘‘ธมฺมา’’ติ วุตฺตาติ โยชนาฯ วิเนยฺยวเสนาติ ตถาวิเนตพฺพปุคฺคลชฺฌาสยวเสนฯ อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนาติอาทิ น วุตฺตนฺติ อุปฺปนฺนา สมุปฺปนฺนา อุฏฺฐิตา สมุฏฺฐิตา ปจฺจุปฺปนฺนาติอาทิ น วุตฺตํ เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนสฺเสว สงฺคาหกตฺตาฯ ตํนิพฺพตฺตกาติ เตสํ อตฺถภาเวน วุตฺตานํ นิปฺผาทกาฯ ธมฺมาติ วุตฺตา ธมฺมภาเวน กถิตาฯ

สจฺจวาราทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา

[725] สามญฺเญน วตฺวา วิเสเสน อวุตฺตตฺตาติ ‘‘เตสํ วิปาเก’’ติ ยถาวุตฺตกุสลวิปากตาทิสามญฺเญน วตฺวา สเหตุกาเหตุกาทิวิเสเสน อวุตฺตตฺตา, สรูเปน นิทฺธาเรตฺวา อวุตฺตตฺตาติ อตฺโถฯ อวิปากตฺตาติ อวิปากธมฺมตฺตาฯ ยทิ เอวนฺติ ปจฺจยภาวโต ลพฺภมาโนปิ ธมฺมภาโว อวิปากธมฺมตาย กิริยานํ ยทิ น วุตฺโต, เอวํ สติฯ สติปิ ปจฺจยุปฺปนฺนภาเว อวิปากภาวโต อตฺถภาโวปิ น วตฺตพฺโพฯ เตนาห ‘‘วิปากา น โหนฺตีติ อตฺถภาโว จ น วตฺตพฺโพ’’ติฯ เอวญฺเจติ ยทิ ปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา กิริยานํ อตฺถภาโว วุตฺโตฯ